/ Прочитано:

7.256

ПРИСИЛНА НАПЛАТА СПОРЕД ЗАКОНОТ ЗА ДАНОЧНАТА ПОСТАПКА – Славко Лазовски, експерт за даночни прашања

Што претставува присилната наплата во даночна регулатива и во пракса? Дали е таа само нешто сосема ,,поинаку” од редовната наплата? Дали присилната наплата е најконфликтната работа во процесот на оданочувањето? Дали нашите сфаќања за присилна наплата доволно брзо евалуираат во согласност со измените во регулативата?

 Која е суштината на присилната наплата?

Присилната наплата не е само преземање на одредени дејствија и донесување на одредени акти, и тоа редоследно како што се наброени во законската регулатива. Присилната наплата е најмалку тоа. Таа е многу потемелна, покреативна, апсолутно не шаблонизирана, туку сосема индивидуализирана, според економската положба на даночниот должник, односно според информациите и сознанијата што ги има даночното тело за даночниот должник. Тоа е, во куси црти, суштината на присилната наплата по европски терк, а веќе утврдена во Законот за даночна постапка од 2006 година. Но, кај нас сèуште е доминатно размислувањето дека полето на даноците треба да остане царство на конзервативните сфаќања во потесна смисла на зборот, наспроти нагласеното настојување даночната политика да стане двигател на развојот преку политиката на ниски даноци, рамниот данок, естонскиот модел на оданочување на добивката и многу други мерки.

Суштината на присилната наплата е многу подлабока и често ја следат одреден број на заблуди, па ќе се обидеме да начнеме само дел од тие заблуди:

Прво, присилната наплата не е најконфликтна ситуација меѓу обврзникот и даночните власти. Зошто? – Затоа што се работи за веќе ,,стар” данок, веќе доспеан. Поголем конфликт е, секако, самото утврдување на тој ист данок, а не неговата наплата.

Второ, присилната наплата не е туркање на даночниот обврзник во уште поголеми проблеми, туку е помош за да се надминат тешкотиите во кои се нашол даночниот обврзник.

Трето, секогаш треба да се има на ум дека во присилната наплата се наплатува данок, ама стар данок, кој е секогаш помал од данокот што ќе следи.

 Но, најдобро суштината на присилната наплата ја изразува старото даночно правило, кое кажува дека присилната наплата се поведува само откако јасно станува дека должникот нема намера да го плати даночниот долг. Тоа значи дека присилна наплата не се спроведува ако даночниот должник има намера да го плати стариот данок, а најдобра потврда за тоа е ако даночниот должник ,,го плаќа новиот данок”, а фактички го плаќа стариот данок.

 Каква е законската рамка за присилната наплата?

 Законската материја за присилната наплата само во период од последниве 20-25 години претрпе големи промени. Имаме три закони, во кои постојано е надградувана оваа материја, постојано внесувајќи нови работи. Временската рамка на важење на регулативата за присилната наплата во овие 20 – 25 години е следна:

 1. до 1994 година се применуваше Законот за даноците на граѓаните;

2. од 1994 година до 2006 година се применуваа одредбите на Законот за персоналниот данок на доход, и

3. од 2006 година се применува Законот за даночната постапка .

 Со Законот за даночната постапка од 2006 година се воведоа големи промени во регулативата за даночната постапка, а тоа значи и во присилната наплата, затоа што присилната наплата е само еден мал дел од даночната постапка.

 Во РМ од 2006 година е во примена еден закон кој е по теркот на доминантната регулатива во ЕУ. Имаме закон по кој уште многу години ќе трагаме по негова најсоответна и најуспешна примена.

 Уште во членот 6 од Законот за даночна постапка е наведено начелото на законитост и слободно одлучување. Слободното одлучување, пред сè, значи индивидуализирање на процесните дејствија според особеностите на даночниот обврзник. Практично тоа значи, дека за секој даночен обврзник над кого е поведена присилна наплата треба да се одмерат мерките и дејствијата, за кои даночното тело мисли дека ќе дадат најдобри резулати во остварувањето на крајната цел на присилната наплата: да се собере данокот, но даночниот обврзник да се сочува како иден и тоа посилен даночен извор. Ниту законот, ниту подзаконските акти налагаат да се прави некаков план, формализиран во некаков акт, ниту тоа да му се соопшти на даночниот должник. Преземените дејствија се структуираат според состојбите кај даночниот должник, тоа значи дека преземените дејствија можат да се менуваат и прилагодуваат на дадената ситуација.. Многу е значајно да се знае дека Законот за даночна постапка не налага временска рамка во која ќе се спроведува присилната наплата. Тоа се остава да произлезе од состојбите и односите што ќе се воспостават меѓу даночниот должник и даночното тело.

 Присилната наплата не е конфликтна ситуација меѓу даночниот обврзник и даночното тело. Таа е значителна поблагопријатна ситуација меѓу двете страни отколку ситуацијата при утврдувањето на висината на данокот. Значи, Законот за даночната постапка од 2006 година утврдувањето и наплатата на даноците не ги третира како конфликтни ситуации меѓу даночниот обврзник и даночниот орган. Се до појавата на основано сомнение за сторено даночно казнено дело од страна на даночниот обврзник, односите се пријателски и/или партнерски.

 Даночниот обврзник и кога е во присилна наплата продолжува со вршењето на својата дејност и за него настануваат нови даночни обврски и нови даночни долгови, за кои е надлежно даночното тело. Тој и понатаму е даночен обврзник, како и секој друг даночен обврзник, само што има тешкотии во измирувањето на старите даноци, доспеаните даночни долгови. Тој е даночен обврзник со ,,зголемена температура”. Тој не смее да легне во постела, тој треба да работи многу повеќе за да ги плати и старите и новите даноци.

 Суштинско е тука што присилната наплата не смее да се сфати дека на прво место е стариот данок, туку новиот данок, а кој, доколку се подигне на нозе должникот во присилната наплата, ќе го плати и стариот данок. Должникот има само зголемена температура и само од тој аспект, тој не е рамноправен партнер во оваа постапка. Даночното тело мора да има точни и целосни информации за должникот во постапката. Неговата одговорност станува уште поголема, затоа што сруктуирањето на мерките и дејствијата што ќе ги преземе треба да ги прилагоди на индивидуалните особености на должникот во присилната наплата.

Присилната наплата не е само список на дејствија што треба да се преземат и работата е завршена. Токму тука доаѓа до израз даночното начело на слободно одлучување. Ова е многу потешко и поодговорно. Бара познавање на тие граници на даночното право и поседување на многу повеќе информации за даночниот обврзник, односно даночниот должник.

 Начелото од член 6 од Законот за даночна постапка – слободно одлучување е преточено во конкретна законска одредба во членот 140, став (2) од Законот за даночна постапка, кој став гласи: ,,УЈП може врз основа на решение, по било кој редослед, да применува едно или повеќе средства на присилната наплата од ставот (1) на овој член.”

 Должникот во присилната наплата продолжува со вршењето на дејноста, за да остварува приходи од кои ќе го измирува долгот, а како обезбедување на даночното побарување во присилна наплата се воспоставува законско заложно право.

Кои мерки за наплата на данокот му стојат на располагање на даночното тело пред почетокот на присилната наплата?

 Даночното тело, штом добие информации дека одреден даночен обврзник не го измирува доспеаниот данок, мора да преземе, нагласувам не е само должно, туку мора да преземе одредени дејствија за наплата на доспеаниот данок. На даночното тело му стојат на располагање одреден број на дејствија, но само оние кои се пропишани во материјалните и процесните даночни закони.

Најнапред на располагање е опомената, која според целта која сакаме да ја постигнеме и според пораката што ја носи, може да биде: потсетувачка, незаканувачка и заканувачка опомена во која се наведува точниот износ на даночниот долг, пресметаната камата заради доцнењето во плаќање на данокот и најавата дека доколку не се плати во рок од 8 дена, ќе отпочне присилната наплата. Тоа е по член 121 и 126 од Законот за даночна постапка.

Второ, даночното тело може да поведе постапка и да донесе решение за гаранција од застапникот, односно раководните лица, тие да гарантираат со својот личен имот, за да се подигне нивната одговорност за измирувањето на даночните долгови. Тоа е по член 30 од Законот за даночна постапка.

Трето, воспоставување на залог пред присилна наплата (член 111, став (3) од истиот закон).

 Четврто, членот 114 од Законот за даночна постапка, дава можност за воспоставување на гаранција за обезбедување на плаќање на данокот и тоа:

1. хипотека на недвижност;

2. залог на подвижни предмети;

3. неотповиклива банкарска гаранција; и

4. трасирана меница акцептирана од страна на два жиранта.

 Освен овие дејствија, даночното тело, штом имало сознанија за постоење на закана од неспособност за плаќање на данокот, може да преземе и други дејствија, кои покрај вообичаеното во вакви случаи, е спроведување на надворешна контрола, а се преземаат и други дејствија, што ќе приозлезат од наодите на надворешната контрола, како што се:

– евентуалното оспорување на одредени правни зделки на даночниот обврзник, пропишано со членот 35 од Законот за даночна постапка,

– наплата на данокот од сметките на даночниот должник (член 140, став (1),

– наплата на данокот од паричните побарувања на должниковите должници и др. дејствија (член 140, став (1).

 Сите овие дејствија се пропишани во даночните закони и втората битна работа е таа, што, според членот 140, став (2) од Законот за даночна постапка, за нивниот редослед, правовременост и длабочина (само најава, делумно или целосно спроведување) одлучува самото даночно тело.

 Интересно е прашањето – што всушност даночниот должник плаќа кога го плаќа новиот данок, дали навистина го плаќа новиот данок? Или поинаку поставено прашањето: – дали даночниот должник може да бира, па да се одлучи да го плаќа само новиот данок, а стариот да не го плаќа? Дали даночното тело има законски основ да прифати таков избор? Не. Тука избор немаат, ниту даночниот должник, ниту даночното тело. Не треба да се биде даночен или финансиски стручнак за па знае дека долгот колку повеќе застарува толку потешко се наплатува, па затоа во членот 119, став (3) од Законот за даночната постапка имаме конкретна и јасна одредба, која гласи: ,,…одделните видови даноци се наплатуваат по редоследот на нивната доспеаност.”

 Овде да напоменеме дека никаква судска забрана на оттуѓување на имотот не е предвидена со даночните закони на РМ, ниту со прописите кои важеле пред 2006 година, ниту со Законот за даночна постапка од 2006 година. Таква забрана за оттуѓување е спротивна на европските даночни правила на наплатата на даноците воопшто и во постапката на присилна наплата.

Важечката даночна регулатива не му дава за право на даночното тело да побара таква судска одлука. Даночното тело има законско овластување самото да донесе одлука за забрана за оттуѓување, а не тоа да го бара од судот. Но, ваквото право на даночното тело законот му го дава само при случаите на воспсоставување на законско заложно право и при донесување на одлука за одземање на имотот на даночниот должник. Ни порано, ни подоцна, само во овие два случаи.

 Не може даночното тело да бара спроведување на мерка која не е предвидена во даночните закони по кои работи. Доколку била предвидена во даночните закони, таа би била под сериозно сомневање на усогласеност со основните вредности на Уставот на Република Македонија. Но, без разлика на оценката за уставната усогласеност, од чисто даночен аспект, вакавата одлука ја убива способноста за плаќање на даноците.

 Наместо забрана на отуѓување, треба да се спроведува забрана на побарување. Наместо вниманието кон имотот, даночниците во преден план мора своето внимание да го усредочат кон сметката на даночниот должник.

 Со спроведување на одлуката за забрана на оттуѓување не се постигнува апсолутна никаква даночна цел. Таа е само навидум за наплата на данокот, но ако не е следена од други дејствија таа самата по себе не носи никакви даночни резултати. Затоа е потребно претходно да се преземат низа други дејствија за да се постигне основната цел, да се наплати стариот данок, но и да се овозможи собирање на новиот данок, кој по правило е секогаш поголем од стариот данок. Значи, процесните правила треба само да ни помогнат како да ги оствариме двете цели: собирање на стариот и на новиот данок.

Дали пописот и процената на вредноста на попишаните предмети значат воспоставување на законско заложно право?

 Не, пописот и поединечната процена на истите тие предмети не претставува воспоставено законско заложно право. Овие дејствија: пописот и процената се само претходни работи кои треба да се направат за да се подготви решение за воспоставување залог. Кога станува збор во даночната постапка за законско заложно право разликуваме два вида на залог и тоа:

– залог како гаранција за обезбедување на плаќање на даночен долг и

– залог во постапка на присилна наплата.

 Првиот вид на залог е според членот 111–в, став (1), точка 1) и 2) од Законот за даночна постапка, а вториот е според членот 134 и 135 од истиот закон.

 Првиот вид залог има три битни карактеристики, точно пропишани со наведените одредби од Законот за даночна постапка:

– прво, овој залог е гаранција за обезбедување на плаќањето на данокот,

– второ, се воспоставува пред да отпочне присилната наплата и

– трето, даночниот должник (значи тој сеуште не е должник во присилна наплата) слободно располага со предметите врз кои е воспставен залогот.

 Да ги опишеме карактеристиките на залогот во присилна наплата:

– прво, овој залог се воспоставува откако ќе отпочне присилната наплата, а таа отпочнува со опомена,

– второ, овој залог е закана дека од предметите над кои е воспоставен залогот ќе бидат запленети, и

– трето, на должникот во присилната наплата не му е дозволено да располага со предметите над кој е воспоставен залог. Од оваа забрана на располагање се изземени недвижностите (види член 136, став (1) од Законот за даночна постапка).

 Клучно прашање е дали даночниот обврзник е во постапка на присилна наплата или не. Кога тој не е во постапка на присилна наплата, може да се воспостави гаранција со залог. Со воспоставување на залог, како гаранција за обезбедување на плаќање на даночен долг, се воспоставува најефтината гаранција, бидејќи банкарската гаранција и гаранцијата од друго лице, се прилично скапи и предизвикуваат трошоци кај даночниот должник.

По пописот и проценувањето, следува дејствието – запленување на движните предмети. Според член 148, став (1) од Законот за даночна постапка, запленувањето не се извршува во моментот на пописот.

 Уште една многу значајна новина што ја донесе Законот за даночна постапка, преземајќи ги европските норми, е тоа што, кога даночното тело фактичката состојба ја подведува под законските норми, предност ù се дава на економската суштина, а правната суштина е во втор план. Со ова се нагласува дека даночниците малку поинаку гледаат на случувањата по кои се изјаснуват и постапуваат. На ова ги обврзува начелото за утврдување на фактичката состојба, бидејќи во членот 10 од Законот за даночна постапка, пишува: ,,Даночните факти се утврдуваат согласно со даночните закони и нивната економска суштина.” Таа е битната разлика од останатата управна постапка, иако даночната постапка е дел од управната.

 Секој даночен обврзник е посебен и према секој од нив треба да се има нијансиран пристап. Врз основа на сите факти и докази со кои располагаме во тој момент, треба да оцениме дали постои закана од неспособност за плаќање, отсуство на волја за плаќање и дали постоеле индиции за воспоставување на основано сомнение за намерно избегнување на плаќање на даночните долгови.

 Според членот 125 на Законот за даночна постапка, УЈП е доверител во присилната наплата. Тоа е она новото според европското право, според кое УЈП мора да се однесува како секој доверител со основна цел да го наплати долгот. Штом законот те сведува во улога на доверител, тоа значи дека не си доминантен над должникот во присилната наплата. Ова е многу поразлично од старите правила на присилната наплата според кои беа наредени дејствијата и мерките кои се спроведуваат по ред и сите до крај.

 Воспоставување на залог е круна на присилната наплата. На двете страни им носи одредени корисности:

– за должникот во присилната наплата, му овозможува непречено од даночното тело да ја врши својата дејност, силно мотивиран тоа да го прави на најдобар начин, а временски притиснат тоа да го прави во што подинамичен ритам,

– на доверителот, односно на УЈП, остварување на сопствените цели без ангажирање на сопствените ресурси, затоа што трошоците за собирањето на даноците се, исто

 Законот пропишал дека УЈП може да продава само запленети предмети, а се додека не се запленети, тоа може да го стори должникот во присилната наплата, или некое трето лице по негов налог. Во случаите кога е воспоставен залогот, но предметите не се запленети, и тогаш даночниот должник може да ги продава предметите, но само со согласност на УЈП.

 Кога продава должникот во присилната наплата секогаш се постигнува поголема цена, отколку кога тоа го прави УЈП. Значи може да продава, може да прими на својата сметка одреден надомест за продаденото. Во моментот кога ќе изврши плаќање од својата сметка, тогаш ги прекршуваат одредбите за присилната наплата, доколку тие пари првенствено не ги намени за плаќање на должниот данок.

Целите на присилната наплата

 Целта на присилната наплата е наплата на стариот данок, кој е доспеан, а кој е под ризик на неспособност за плаќање и/или отсуство на волја за плаќање. Наплатата на стариот данок е навистина тешка работа, но не е ништо помалку тешко одредувањето на новиот данок, кој, по логика на нештата, треба да биде поголем од стариот данок.

 Присилната наплата треба да се сфати како партнерски однос меѓу даночниот должник и даночното тело, а во кој однос даночното тело треба да биде наполно свесно дека партнерот е ,,со зголемена температура”, односно очигледно дека има тешкотии во измирувањето на даноците.

 Пред пристапувањето кон присилна наплата мораме да имаме точни информации за состојбата на даночниот должник и од тие расположиви информации треба да се изгради претстава за даночниот обврзник, кој сака, но не може да го измири долгот или пак има можности, но нема намера да го плати долгот.

 Од правилата во Законот за даночна постапка видовме дека во целост треба да дојде до израз даночното начело на слобода при одлучување за видовите, редоследот и длабочината на преземените мерки, структуирани според различноста на должниците во присилната постапка.

Никогаш присилната постапка не треба да се поведе со намера да се ,,сотре” даночниот должник, туку да го сочуваме како иден значаен даночен извор на приходи.

За АКАДЕМИК: Славко Лазовски, експерт за даночни прашања

29.07. 2014